Rebelleren met de Grondwet in de hand

De tegenkrachten tegen het rijk van Jacob Zuma in Zuid-Afrika worden, getuige de demonstraties van april dit jaar en de steeds nauwere samenwerking door organisaties van de oppositie, steeds luider en talrijker. Zij worden daarbij bovendien in de rug gesteund door een wel zeer machtig wapen: de Grondwet die gelijkheid en rechtvaardigheid voor allen garandeert. In de oorlog die, a la Star Wars, nu gaande is tussen foute machthebbers en een brede alliantie van rebellen speelt de  Grondwet de rol van de mythische ‘Force,’ de Kracht van de goede kant -en hielp een ondergrondse rebellie uitgroeien tot algemene straatprotesten.

Zuid-Afrika’s pretpark Gold Reef City, een soort mini-Disneyland gebouwd op een lege oude goudmijn, is een metafoor voor plunder. Voor de meeste Zuid-Afrikanen was goud was immers altijd maar een sprookje, tenzij je in de mijnen werkte, want dan was het een nachtmerrie. Het is daarom wellicht passend dat het in een restaurant hier is, te midden van duizelingwekkende achtbanen, dat een groep van activisten bijeen op een middag in januari bijeen komt om hun rebellie te plannen tegen ‘roverhoofdman,’ zoals hij in deze kringen in de wandeling heet, Jacob Zuma.

Ik ben hier als journalist niet gewenst. De rebellen, allen vroegere anti-apartheidsactivisten en vrijheidsstrijders, willen zoveel mogelijk anoniem blijven: hun telefoons worden reeds afgeluisterd en bij sommigen is ingebroken in huizen en auto’s, zijn documentenkoffertjes en computers gestolen. “Kameraden, we moeten de grondwet verdedigen,” hoor ik nog net voor ik weer buiten sta, alleen, in deze zanderige stad van nep goud met zijn vreemde voertuigen en lawaaierige tavernes, die, realiseer ik me ineens, verdacht veel lijkt op de piratenplaneet uit Star Wars. Geheel in Star Wars mode bedenk ik vervolgens dat de warlord die heerst op deze planeet, de enorme, leerachtige, vraatzuchtige gewetenloze en giechelende Jabba de Hut, best wel iets heeft van Jacob Zuma.

Op weg naar het ook op dit terrein gevestigde Apartheid Museum voor een discussiemiddag wordt mij ‘veel plezier’ toegewenst door vrolijk lachend personeel, dat kennelijk geen onderscheid maakt tussen dit museum en het eigenlijke pretpark. Naast Star Wars voelt Zuid-Afrika voor mij ook altijd enigszins als een Fellini film.

Apartheid Museum

In het Apartheid Museum vertellen twee voormalige rechters van het Grondwettelijk hof, tevens co- auteurs van die Grondwet, over de principes van non-racialisme, non-seksisme, democratie en sociale rechtvaardigheid die eraan ten grondslag liggen. Maar gelden deze principes nog in het Zuid-Afrika van nu? President Zuma en zijn vertrouwelingen negeren voortdurend de democratische rechten van anderen, zowel in eigen partij als in de regering. Het recht op medezeggenschap en het volgen van het eigen geweten in die twee instanties bestaan alleen nog op papier: zie wat gebeurde met voormalig Minister van Financien Pravin Gordhan. Ook andere ministers en topambtenaren werden ontslagen of gedwongen ontslag te nemen voor integer beleid: minister Derek Hanekom bijvoorbeeld, die als zijn mening uitgesproken had dat Zuma zou moeten aftreden, en de directeur generaal van het Ministerie van Welzijn, die een corrupt contract in de weg stond.

“De grondwet is hart en hersens tegelijk”

De zaal in het Apartheid Museum zit vol met mensen uit alle hoeken van de samenleving, die zich hier zorgen over maken en die hopen dat de twee voormalige rechters van het Hooggerechtshof, Albie Sachs en Dikgang Moseneke, zelf voormalige anti apartheidsstrijders -in Star Wars zouden zij ‘Jedi’ heten, Ridders van de Ronde Tafel in dienst van de Kracht van het Goede-, enige hoop kunnen bieden. Want zo zien ook zij, naast de rebellen van hiernaast, de Grondwet, begrijpen we: als een tekst van hoop.  “De Grondwet gaat over goed en kwaad. Het is geen technische tekst,” zegt Albie Sachs. “De Grondwet is hart en hersens tegelijk.”

De Grondwet had vorig jaar al een klap aan de president uitgedeeld vanwege zijn gebruik van belastinggeld voor zijn eigen vorstelijke huizencomplex in Nkandla. Hij moest het geld terugbetalen, had het Grondwettelijk hof geoordeeld. “Het is een eenvoudig principe, maar het werkt”, zegt Dikgang Moseneke nu. “De baas van het land heeft niet het recht op de rijkdom van het land.”

Albie Sachs legt vervolgens uit dat, bij het opstellen van de grondwet in 1996, onder het toeziend oog van Nelson Mandela, al gesproken werd over de gevaren die de nog zo jonge democratie zouden kunnen bedreigen. Denk plunderplaneet Mozambique, denk dictatoriaal Zimbabwe. “We moesten beseffen dat ook dappere strijders autoritaire heersers kunnen worden. Het bewerkstelligen van een revolutie betekende niet dat we ineens allemaal zulke mooie mensen waren.” Om daar peinzend aan toe te voegen dat dat nog best een debat was, toen. “Sommigen van ons dachten dat wij het natuurlijk anders zouden doen. Dat het opschrijven van al die individuele rechten en rechten voor minderheidsgroepen niet nodig was. Maar Oliver Tambo, de toenmalige ANC president” -en beste strijdmakker van Mandela-  “stond op een Bill of Rights. Tjonge, wat ben ik nu blij dat hij dat deed.”

Ook Moseneke heeft het direct over de problemen van nu: “Als ik patronage zie”-het uitdelen van de posities en gunsten aan politieke bondgenoten, EG- “en het met de pet gooien naar principes van goed bestuur, maak ik me grote zorgen.” Zowel Sachs als Moseneke benadrukken dat de Grondwet een wapen is in de strijd voor goed bestuur. Moseneke: “Het helpt ons om op de goede weg te blijven op onze reis naar de rechtvaardige maatschappij waarvan we toen droomden.”

De Koning en zijn Rijk

“Zuma ziet zichzelf als koning”

Het is op deze middag in het Apartheid Museum wel duidelijk dat het geen gemakkelijke reis gaat worden. Vragen en anekdotes passeren de revue over hoe de president, wie zelf 783 aanklachten van corruptie boven het hoofd hangen, de afgelopen jaren alles heeft gedaan om het Zuid-Afrikaanse rechtssysteem te verlammen. De benoeming van loyalist na loyalist bij de National Prosecuting Authority bijvoorbeeld -en hun ontslag steeds als dreigde dat toch iemand weer de vervolging van Zuma zelf of van een van zijn vazallen ergens op de agenda zette-, heeft erin geresulteerd dat de huidige leiding ervan nauwelijks meer een beslissing durft te nemen. De aanstelling van Zuma-getrouwen in de politie- en veiligheidsdiensten leidde vooral tot het lastigvallen van politieke tegenstanders van Zuma -tot en met ex-Minister van Financien Gordhan-, terwijl ‘gewone’ criminelen met rust werden gelaten. “Zuma ziet zichzelf als koning: de staat is zijn rijk; overheidsmiddelen zijn zijn erfdeel en de grondwet is een obstakel voor zijn persoonlijke overtuigingen,” had Mail & Guardian journalist Gareth van Onselen in een tweet van vorig jaar Zuma’s frame of mind samengevat.

Het Nkandla-oordeel van het Grondwettelijk Hof vorig jaar had een duidelijk teken gegeven dat de hoogste rechters van Zuid-Afrika bereid waren strijd te leveren voor de samenleving die de oprichters van hun instituut voor ogen hadden gehad. Zuid-Afrikanen hadden, gekluisterd aan hun tv-schermen, een traantje weggepinkt toen Chief Justice Mogoeng Mogoeng, droog en met een wijze glimlach zoals het een hoeder van de Kracht van het Goede betaamt, niet mis te verstane woorden sprak over de President die zowel zijn ambtseed als de Grondwet geschonden had.

Mogoeng en zijn Hof waren daarna de weg blijven wijzen. Na Nkandla hadden ze Zuma-loyalist, politie minister Nathi Nhleko, teruggefloten toen hij op basis van een leugen het hoofd van de politieklachtendienst Robert McBride ontsloeg; McBride heeft inmiddels zijn baan terug. De ‘Concourt’ had ook de kant van Lawyers for Human Rights gekozen toen die protesteerden tegen machtsmisbruik in detentiekampen voor illegale vreemdelingen. Het koos onlangs de kant van kinderen, ouderen, en zieken toen het de minister van sociale zaken, Zuma-favoriet Bathabile Dlamini, tot 'volstrekt incompetent' verklaarde vanwege haar corrupte deal met louche zakenlieden, die zij carte blanche had willen geven voor de distributie van pensioenen en kinderbijslag in het hele land.

De vazallen in het nauw

Het idee van de Grondwet alleen al maakt dat democratie-activisten zich sterker voelen. “Ze zeiden dat ze me aan zouden klagen wegens smaad, maar ik heb het recht een petitie te richten aan het Parlement. Het is in de Bill of Rights,” zegt Adrian Lackay, de voormalige woordvoerder van de belastingdienst die aan het parlement had geschreven om de schade die de dienst had opgelopen door het ontslag van topfunctionarissen door nieuwe baas en Zuma-loyalist Tom Moyane aan de kaak te stellen. Lackay heeft het met zijn petitie niet bepaald makkelijk gehad; nog steeds worden er ook tegen hem lastercampagnes gevoerd. Maar de Grondwet die zegt dat je het recht hebt om het juiste te doen, geeft hem net dat beslissende steuntje in de rug.

Ook de lagere rechtbanken spelen hun rol. De labour court in Pretoria had twee topbestuurders bij de belastingdienst -een van hen mijn echtgenoot- beschermd tegen hun ontslag, dat had plaatsgevonden zonder noemenswaardige opgaaf van redenen. Het hof kon de twee niet hun baan teruggeven, maar gaf hen wel een poot om op te staan ​​in onderhandelingen en een uitspraak die zei dat ze niets verkeerds hadden gedaan.  Ook het eveneens in Pretoria gevestigde Hooggerechtshof gooide recent zand in de machinaties van het patronage netwerk, door te oordelen dat Zuma's favoriete politiehoofd Berning Ntlemeza, hij die Zuma’s opponenten vervolgt, oneerlijkheid had betoond en dus ongeschikt was voor zijn werk. Deze uitspraak zal Ntlemeza, -hoewel zijn baas een en ander zo lang mogelijk probeert te rekken- in de nabije toekomst hoogstwaarschijnlijk wel onttroond zien.

De baas zou het gewoon alleen voor het zeggen moeten hebben

Een rechter kan niet alles doen. Zuma is nog steeds aan de macht. Maar er heerst in de gelederen van Zuma’s cohorten tenminste angst voor de macht voor de Grondwet. Zo groot is die angst dat een aantal propagandisten van de President reeds geopperd heeft dat deze eigenlijk zou moeten worden afgeschaft. Chief propagandist Mzwanele Manyi, voorzitter van een tweetal Zuma-getrouwe instanties, het Black Professionals Forum en de Decolonisation Foundation geheten (die beide maar steeds niet willen zeggen waar ze hun fondsen vandaan halen), heeft de Grondwet al herhaaldelijk als 'moderne apartheid' beschreven vanwege de restricties die het wettelijk kader plaatst op onbeteugelde machtsuitoefening door de meerderheid. In de optiek van Manyi en zijn ‘Paid Twitter’ collega’s is het ANC de meerderheid, en Zuma de baas van de meerderheid, dus, voila, Zuma zou het gewoon alleen voor het zeggen moeten hebben. Dat is volgens hen pas echte democratie en daarom lobbyen zij voor amendementen die dat soort meerderheidsmacht tot hoogste wet zouden moeten maken.

Bij deze roep heeft zich inmiddels ook Zuma’s gedoodverfde opvolger en ex-vrouw, Nkosazana Dlamini-Zuma, aangesloten. In een recente tweet zei die dat het juridisch systeem moet worden ‘versterkt’ omdat de ‘oppositie zich had gerealiseerd dat ze kan regeren via de rechtbank.’ De uitspraak leidde tot veel angstige speculatie onder Zuma-opponenten over de betekenis van het woord ‘versterken.’ Vooral toen daarna ook nog eens, in de eerste week van april, tijdens de eerste protesten tegen het ontslag van de ministers Gordhan en Jonas, de regering op twitter een reeks oekazes uitvaardigde over de onwenselijkheid van ‘burgerlijke ongehoorzaamheid’ en hoe ‘dit soort protesten’ niet goed waren ‘voor de democratie.’

Luid misbaar

Op de avond van 5 april werden demonstranten die kampeerden op het Kerkplein in Pretoria geconfronteerd met Zuma-getrouwe en agressieve ANC Youth League-leden die hen bedreigden en er met hun tent vandoor gingen. De massale demonstraties op 7 april verliepen vervolgens gelukkig zonder noemenswaardig incident -wellicht omdat het gekkenwerk zou zijn om te gaan relschoppen in een massa van tienduizenden vredelievende gezinnen, kantoormensen, buurtactivisten en NGO werkers- maar op 9 april maakte dezelfde Youth League, al Zuma! Zuma! scanderend weer luid misbaar bij een herdenkingsbijeenkomst voor overleden struggle veteraan Ahmed Kathrada, zozeer zelfs dat de bijeenkomst niet tot een waardig einde gebracht kon worden en iedereen uiteindelijk maar voor de afsluiting vertrok.

Intussen groeit ook de dreiging van inbraken en gewapende roofovervallen bij instanties die zich uitgesproken hebben tegen de activiteiten van President Zuma en zijn netwerk. Een dag na de uitspraak van het Constitutioneel Hof tegen welzijnsminister Bathabile Dlamini werd bij dat Hof zelf ingebroken. De daders waren de begane grond, waar vele computers en andere waardevolle objecten stonden, voorbij gelopen en hadden alleen de computers op de eerste verdieping, die de persoonlijke gegevens van rechters bevatten, gestolen. Enkele maanden daarvoor waren gewapende overvallers de met de oppositie verbonden Helen Suzman Foundation binnengevallen. Ook daar hadden ze andere computers met rust gelaten en alleen die van de NGO meegenomen.

Gewapende mannen waren voorts, in dezelfde periode als die van de inbraak in het Constitutioneel Hof, het huis van voormalig directeur generaal Zane Dangor van het ministerie van Welzijn, die zich tegen minister Dlamini’s corrupte contractplannen verzet had, binnengevallen en hadden zijn kinderen een uur lang de stuipen op het lijf gejaagd. Ook Grondwettelijk Hof opperrechter Mogoeng Mogoeng was in zijn auto voor zijn huis overvallen, had een pistool tegen zin hoofd gehad. Was dit ‘versterking van het rechtssysteem,’ Zuma-stijl? Of gewone misdaad? Het valt wel op dat deze dingen nooit lijken te gebeuren in de huizen en kantoren van Zuma loyalisten.

De Kathrada generatie

Ondertussen groeit het protest. “We moeten de visie en de grondwet van Zuid-Afrika verdedigen,” is de roep van de net als Gordhan ontslagen minister Derek Hanekom bij de begrafenis van Nelson Mandela’s comrade Ahmed Kathrada, een lid van die zelfde oude ANC generatie die als eerste de democratische, non-raciale waarden van rechtvaardigheid voor allen in de praktijk bracht en inzette bij de strijd tegen het apartheidssysteem.  Ook voormalig minister Pravin Gordhan spreekt hier: “Deze integere waarden zitten in het DNA van die generatie.”

“Deze integere waarden zitten in het DNA van die generatie”

Ik denk terug aan mijn wandeling, afgelopen januari, door het Apartheid Museum. Op weg naar het Grondwetsdebat zag ik de geschiedenis van de groei van dit ‘DNA’ tentoongesteld in foto’s en teksten over die eerste voorbeelden van menselijke weerstand tegen het onrecht van apartheid. Mandela's eigen vader, zo las ik daar, werd uit zijn rol als Chief gezet en verbannen uit zijn regio nadat hij geweigerd had een onrechtvaardige regel van witte regeerders uit te voeren. Er stond verder bij dat Mandela junior zich later ook zou verzetten tegen een traditionele Xhosa regel die hem voorschreef met wie hij moest trouwen, door weg te lopen en de vrijheid te zoeken in de grote stad Johannesburg. Later, in de rechtbank, wachtend op het doodvonnis, had diezelfde Mandela de inmiddels legendarische woorden gesproken die nu over de hele wereld bekend zijn: “Ik heb gevochten tegen witte overheersing, en ik heb gevochten tegen zwarte overheersing. Ik heb het ideaal van een democratische en vrije samenleving, waarin allen samenleven in harmonie en met gelijke kansen, gekoesterd. Het is een ideaal waar ik voor hoop te leven en hoop te bereiken. Maar als het moet ben ik bereid ervoor te sterven.”

Het is een ideaal dat Jacob Zuma, de heerser van Nkandla en de piratenplaneet daaromheen, lijkt te willen vernietigen. Getuige de massa’s die inmiddels de straat opgingen en die van plan zijn dat weer te doen, zal dat hem echter niet makkelijk worden gemaakt. De rebellen weten zich bovendien nog steeds gesteund door Chief Justice Mogoeng en zijn Ridders van de Ronde Tafel. “Wij zullen alles doen wat nodig is om onze grondwettelijke democratie te verdedigen,” hoor ik hem zeggen op een persconferentie enkele dagen na de inbraak bij zijn Hof. “Zij die gerechtelijke uitspraken negeren zullen de gevolgen daarvan moeten dragen.”

Zullen hij en de andere rechters sterk genoeg zijn om die gevolgen af te dwingen? Zal de alliantie voor de democratie het winnen? Zuid-Afrika voelt vandaag de dag als een achtbaan in Gold Reef City, waarin we heen en weer geslingerd worden tussen optimisme en paniek, droom en nachtmerrie, angst en hoop. “May the Force be with you,” luidt de wens van de Jedi in Star Wars. En inderdaad: vastgeklampt aan onze stoelen, heen en weer gegooid  op de wervelwinden van de piratenplaneet, kunnen we alleen maar hopen dat de Kracht van het Goede met ons zal zijn.