Shantini Naidoo zit tegenover mij aan tafel bij uitgeverij EPO in Antwerpen, de ochtend waarop de Nederlandstalige versie van haar boek ‘Vrouwen, verzet en apartheid’ zal gepresenteerd worden. Na ons gesprek zal ze naar het Krugerplein gaan met enkele mensen van de uitgeverij. Ze voorzien een korte actie om het boek te promoten. Er zijn naambordjes gedrukt om de Antwerpse straatnamen die de onderdrukkers in Zuid-Afrika representeren (Kruger, Delarey, Botha) te vervangen door de namen van de vrouwen die Shantini met haar boek de geschiedenis inschrijft:
Joyce Sikhakhane-Rankin, Shantie Naidoo, Rita Ndzanga, Nondwe Mankahla, Martha Dhlamini, Thokozile Mngoma, Winnie Madikizela Mandela.
In ‘Vrouwen, verzet en apartheid’ gaat Shantini Naidoo op zoek naar de overlevenden van de zeven Zuidafrikaanse vrouwen die in 1969 mee terecht stonden in wat ‘het Proces van de 22’ wordt genoemd.
Dit politieke proces moest de vrijheidsbeweging de mond snoeren. Ondanks de gevangenzetting van hun leiders na het bekende Rivoniaproces in 1964 bleven duizenden mensen in het land actief bezig met actievoeren tegen de apartheidspolitiek. De 22 beklaagden stonden terecht voor overtreding van de Wet op de Onderdrukking van het Communisme. Ze kenden elkaar niet allemaal persoonlijk, en waren in tegenstelling tot wat het regime wilde bewijzen geen terroristen, maar gewone mensen. Of zoals Winnie Mandela het achteraf schreef: ‘wij waren het voetvolk’. Allen met hetzelfde doel: Zuid-Afrika bevrijden. Doordat onder meer deze vrouwen weigerden te getuigen, was er onvoldoende bewijs en kon niemand worden berecht. Dit weerhield de veiligheidspolitie niet om hen opnieuw op te sluiten, druk uit te oefenen en de mentale weerstand te breken, wat echter niet gebeurde. Om die reden, hoewel nergens in de geschiedschrijving vermeld, stelt Shantini Naidoo dat ‘het Proces van de 22’ de beweging heeft gebracht naar de ultieme bestemming, de vrijheid.
Mother of the Nation
De laatste van deze vrouwen kennen we allemaal. Wat er gebeurde bij Winnie Mandela’s overlijden in 2018 vormde de aanzet voor dit inspirerende boek. Shantini Naidoo werkte toen als journalist voor een Zuid-Afrikaanse krant. Ze keek naar het vrouwelijke boegbeeld van de antiapartheidsbeweging zoals velen deden: ze was controversieel, je wist niet zo goed wie ze was, enigmatisch. Ze was het tegengestelde van de heiligheid die Nelson Mandela had verworven, haar echtgenoot gedurende alle jaren van de strijd.
Wat Shantini tegen de borst stootte in 2018 was de heel negatieve berichtgeving over het leven van Winnie bij haar overlijden, vooral in de buitenlandse pers. Maar toen gebeurde er iets opmerkelijk: op sociale media ontstond een golf van protest tegen de manier waarop de ‘Mother of the Nation’ werd voorgesteld. Hoe durfde men al die zaken te zeggen over iemand die de geschiedenis van Zuid-Afrika had helpen veranderen! Het narratief kreeg hierdoor een positievere wending en Winnie Mandela werd voor velen een icoon, al was het pas na haar dood.
Ongeschreven geschiedenis
Voor Shantini Naidoo vielen op dat moment alle puzzelstukken samen: de #MeToo en #feesmustfall* bewegingen die enkele jaren eerder op gang kwamen; hoe bepaalde media geleid worden door mensen die zich niet identificeren met een zwarte vrouw tijdens apartheid; de mentale lading die vrouwen dragen als zij hun rol van moeder of zorgdrager willen combineren met een carrière, met sociale opgang of met een politieke of publieke rol. Als moeder van twee dochters die tegelijkertijd studeerde en werkte, voelde Shantini veel herkenning. Ze zag toe hoe Winnie Mandela, die meer dan waarschijnlijk aan Post Traumatisch Stress Syndroom had geleden na jaren van mentaal en fysiek geweld door het apartheidsregime, door het slijk werd gehaald. Het deed haar besluiten om haar werk bij de krant stop te zetten. Ze koos voor het journalistiek diepgaandere format van een boek, dat ze met behulp van sociale media zichtbaarheid kon geven. Ze voelde de enorme nood om de ongekende verhalen van vrouwen die mee met Winnie Mandela hadden gestreden tegen apartheid bloot te leggen.
Vrouwen in verzet
Hoeveel vrouwen komen voor in de geschiedenisboeken? Hoe komt het dat vrouwen steeds van het toneel verdwijnen bij vrijheidsstrijden, oorlogen, ontdekkingen? Kijk nu naar wat in de oorlog in Ukraïne gebeurt: we zien vrouwen als slachtoffers aan de grensovergangen. We zien amper de vrouwen in verzet, zij die achterblijven om voor hun land te strijden. Meestal krijgt de vrouw de ondersteunende rol toebedeeld. De vrouw die families bij elkaar houdt, die zorgt dat er eten en onderdak is, die bij de kinderen blijft. Dat een oorlog of conflict niet kan bestaan zonder deze ondersteunende rol, is iets wat we nooit te horen krijgen. Stel je al het onbetaalde werk dat vrouwen in de wereld doen eens voor, en wat dat mogelijk maakt voor zij die zich bezighouden met machtsverwerving. Er zijn veel manieren van bijdragen in het schrijven van geschiedenis, maar slechts enkele zijn zichtbaar. Dat, en wanneer vrouwen zoals in haar boek het verzet vertegenwoordigen maar ervoor worden afgerekend, is een historische ‘backwardness’ die moet rechtgezet worden. Het gaat er niet om dat mannen meer of minder deden, maar dat er ook vrouwen waren. Shantini wijst daarbij naar onze recente geschiedenis: tijdens de lockdowns deden vrouwen het thuisonderwijs vaak gecombineerd met thuiswerk; de mannen die we op televisie zagen, hadden dit niet kunnen doen zonder die ondersteuning. En waarom kwamen de vrouwelijke wetenschappers die meewerkten om het virus te bedwingen niet in beeld?
“De vrouwen vertelden dat de afzondering erger waren dan de slagen, het bedorven voedsel.”
Empowerment in eenzame opsluiting
Waren de vrouwen over wie ze schrijft empowered? Of gingen zij gebukt onder het patriarchaat dat in de periode van apartheid niet werd uitgedaagd? Shantini zegt dat de vrouwen die zij gesproken heeft zeker meer bemachtigd waren dan andere vrouwen in 1969, maar de gevolgen van hun gevangenschap waren erger vanwege het patriarchaat. “Alle vier van de vrouwen hebben me verteld dat de afzondering en de eenzaamheid veel erger waren dan de slagen, het bedorven voedsel en de onleefbare omstandigheden”. De vrouwen die werden opgepakt en gevangengezet door het apartheidsregime, hebben allen maanden tot jaren eenzame opsluiting verduurd. Ze zaten niet de lange straffen uit van de mannelijke verzetsstrijders - Nelson Mandela heeft 27 jaar vastgezeten – maar de effecten van eenzame opsluiting hakken het diepst in het mentale welzijn van een mens.
De Waarheidscommissie was waardevol maar ook een ‘quick fix’
Empowerment in eenzame opsluiting
Geen enkele van deze vrouwen heeft na apartheid psychologische ondersteuning genoten. Toch kunnen we ervan uitgaan dat zij, samen met een hele generatie vrijheidsstrijders, diepe trauma’s hebben opgelopen. Trauma’s die zich in het DNA van generaties erna zijn gaan nestelen. Shantini begint haar boek met deze gedachte. En ze linkt de ‘psychische puinhoop waarin we nu zitten’ in Zuid-Afrika aan het collectieve trauma dat het land beleeft sinds apartheid. Gelukkig reikt ze ook iets aan om dit trauma te helpen oplossen : storytelling. Naar de verhalen luisteren van eenzame opsluiting, foltering, mentale oorlogsvoering, afgezonderd zijn van hun kinderen, is moeilijk, ja. Maar we leren ervan. Ook als het niet goed is afgelopen. Als we erover praten, kunnen we ons ontdoen van de negatieve emoties binnenin. We gaan weinig op zoek naar onze geschiedenis. Shantini’s familie was niet actief in de vrijheidsbeweging. Maar ze kwam door het boek te weten dat haar grootvader had vastgezeten omdat hij had geprotesteerd, en dat maakte haar trots. Dat haar ouders zich net heel ver van politiek activisme hadden gehouden, en zo ook hun kinderen ervoor afschermden, deed haar dan weer schuldig voelen. Maar het hielp haar ook om voor zichzelf te beslissen : hoe kan ik het doen? Zelfs als je geen impactvol familieverleden hebt, creëert het weten en erover praten een aarding en basis. Want na apartheid, waar mensen letterlijk werden gescheiden van elkaar, is hereniging nodig. Hoe relateer je met mensen met wie je een pijnlijke geschiedenis deelt? Door je buren te kennen, door empathie, kunnen we ons beter identificeren en beter navigeren in de wereld. En het kennen van de verhalen van onze geschiedenis maakt ook veel mooie dingen mogelijk, kunst bijvoorbeeld. Was de Waarheids- en Verzoeningscommissie dan geen vorm van storytelling als healing? Jawel, zegt Shantini, maar het was te weinig, en te snel. Het was waardevol maar ook een ‘quick fix’. Mensen wilden een snelle transitie, en er waren economische problemen om op te lossen. Ja, we moesten vooruit, maar het was ‘fake’: je wordt geen regenboognatie in zo’n korte tijd, na decennia aan traumatische gebeurtenissen. Wat volgde was overconsumptie en daarmee de corruptie. Als je nu de namen niet wilt kennen van de mensen die voor onze vrijheid vochten, dan krijg je een holle natie.
De toekomst
Toch is Shantini voorzichtig hoopvol: ze ziet verandering, ze ziet meer opkomende vrouwen, wereldwijde bewegingen die andere verhalen naar voor brengen. Wat wenst ze voor Zuid-Afrika? Eerst en vooral: een vrouwelijke president. De corruptie aanpakken. Goed onderwijs en empowerment voor meisjes. En voor zichzelf? Ze wil heel graag verdergaan met het zoeken naar verhalen. Zoals: hoe voelen witte Zuid-Aafrikanen zich bij wat er is gebeurd? Hoe is het om samen te werken met mensen van wie de ouders of grootouders aan de andere zijde van apartheid stonden? Ook wil ze haar Indische afkomst onderzoeken. Daarover is in Zuid-Afrika zo weinig verteld. Maak daar een mainstream discours van, om te begrijpen waar je vandaan komt, wie je ook bent. En ze heeft ook plannen voor een kinderboek. Ze wil jonge mensen de boegbeelden geven die zij nu heeft gevonden. Want, zo eindigt ze, dit is een boek over triomf. Deze inspirerende vrouwen waren zo moedig. Dit boek heeft niet enkel een zware kant, het is een verhaal van overwinning!
* Studentenopstand in 2015 tegen de stijgende inschrijvingsgelden aan Zuid-Afrikaanse universiteiten, wat toegang tot hoger onderwijs ontoegankelijk maakt voor een groot deel van de bevolking.
Koop het boek bij uw lokale boekhandel of bestel via libris.nl
