Als je wilt weten hoe dingen zijn zoals ze zijn moet je terug naar het begin. Dat heb ik gedaan door als groentje in de Afrikaanse literatuur het eerste boek te lezen van de Heinemann African Writers Series (AWS). 'Een wereld valt uiteen'.
Ga er maar aan staan. Uit pure schaamte proberen om alles te zijn wat je vader niet was.
Dat doe je in woord én daad. En dan ook nog tegen de achtergrond van een hechte community waar familiebanden en daarbij horende tradities belangrijker zijn dan wat dan ook. Als lezer weet je al: dit gaat nooit lukken. En vooral daarom lees je door. Ik raakte geboeid door deze onbehouwen, autoritaire machoman met zijn drie vrouwen en tientallen kinderen die in alles de beste probeert te zijn. De grootste leider, de grootste krijger, een worstelaar van formaat die ook nog tijd vond om al boerend op zijn land te zorgen voor de beste oogsten voor zijn community. What a man! die Okonkwo uit Umofia. Een klein dorp in het zuidoosten van Nigeria. Ik had hem het beste gewenst. Het liep alleen anders dan gepland.
Hij heeft er alle reden toe om zich af te zetten tegen zijn vader Unoka die nergens zijn verantwoordelijkheid nam en slecht voor zijn mensen zorgde. Als landbouwer liet hij meerdere malen de yam-oogst mislukken, liep hij weg van oorlogen en speelde liever vredelievend op zijn fluit. Hij werd door zijn gemeenschap gezien als een luie nietsnut die misschien een aardig riedeltje kon spelen maar in niets liet blijken dat hij als man was opgewassen tegen het echte leven. In het Sranan, de Surinaamse contacttaal, kennen we de uitdrukking pokuman wat letterlijk muzikant betekent maar als bijbetekenis niet veel goeds inhoudt. ‘Oh, dus je vader was muzikant?’ Dan weten we allemaal wel hoe laat het is.
Verstikkende druk
Met zo’n slechte erfenis wil je niet leven. En al helemaal niet met de verstikkende druk die de community op je legt en vast denkt dat je net zo’n slappeling als je vader zal worden. En dat is waar het fout gaat met Okonkwo. Door zijn bewijsdrang treedt hij buiten de gebaande paden van vastgestelde regels en tradities. Hij slaat zijn vrouw, legt de wil van het Orakel naast zich neer en beledigt in het voorbijgaan ook nog De Godin van de Aarde, wat niet anders dan tot dood en verderf kan leiden. Na zijn verbanning uit het dorp van zijn vader kan hij alleen nog terecht in Mbanta, het dorp van zijn moeder.
Ik vind dat prachtig mooie symboliek, die aangeeft dat de wegen van zijn vader tot niets hebben geleid en hij alleen nog op zijn moeders grond terechtkan om opnieuw te beginnen ‘zonder de kracht en het enthousiasme van de jeugd’, wat hetzelfde is ‘als proberen linkshandig te worden op hoge leeftijd.’ Het lukt hem dan ook niet zichzelf te herpakken en hem wacht zelfs hetzelfde lot als zijn vader door tussen zijn werkzaamheden ‘half te dutten’. Dan weet je eigenlijk al dat hijzelf ten dode is opgeschreven.
Ten slotte staat na zeven jaar afwezigheid in zijn dorp de volgende uitdaging voor hem klaar.
Witte zendelingen
De witte Europese zendelingen hebben inmiddels vaste voet aan wal gekregen. Die hebben in zijn dorp een grote nederzetting, inclusief rechtbank en kerk, gebouwd. Ze hebben zelfs enkele clanleden, onder wie zijn eigen zoon, al zover gekregen om zich te bekeren tot ‘de enige echte God’. Okonkwo probeert nog verzet te bieden en zijn mensen te mobiliseren door tegen de nieuwkomers ten strijde te trekken en zelfs een van hen te doden. In plaats van zijn krijgshaftige handeling te bejubelen, keuren de clanleden zijn actie af. En zo verliest de vader van het dorp zijn autoriteit en ziet zijn wereld instorten. Zo desastreus, dat er niets anders opzit dan zichzelf uit pure schaamte van het leven te beroven. En zo wordt onze held toch nog verleid tot een laffe daad.
Het is een rijk boek waarin verschillende thema’s de revue passeren: kolonisatie, het lot tegenover de vrije wil, cultuur tegenover verandering. Ik lees er vooral de rol van de vader in. De zwarte vader die koste wat het kost niet in dezelfde val wil lopen als dat zijn eigen vader deed. Dat is voor mij het grotere verhaal.
Vaders zoekgeraakt
Door het bewust uiteenrukken van families konden zwarte vaders nooit vader zijn en is hun rol in de geschiedenis zoekgeraakt. Dit boek gaat niet over trans-Atlantische slavenhandel, maar dit is precies wat in de hele diaspora in extreme mate is gebeurd. En dat laat zich voelen tot op de dag van vandaag. Zo sterk dat je je, ondanks andere omstandigheden en een andere tijd, nu nog kan inleven in Okonkwo en zijn familie. Precies wat een goed boek zou moeten doen.
Jeffrey Spalburg is schrijver, acteur en cabaretier. Vorig jaar verscheen van hem 'Ik ben jullie meester', volgens de achterflap 'een autobiografische generatieroman waarin Jeffrey Spalburg het spoor van zijn zwijgzame vader volgt van Paramaribo naar Hengelo'.
