De schrijfster Ama Ata Aidoo overleed op 31 mei dit jaar. Een ode in vier delen: andere schrijvers over haar, een teruggevonden interview, een herlezen debuut en tips om verder te lezen.

Deel een: wat andere schrijvers over haar schreven na haar overlijden

Maar liefst honderd auteurs reageerden op het verzoek van Brittle Paper om een korte hommage of herinnering aan Ama Ata Aidoo te sturen. Mooier kan het niet, door die teksten besef je hoe belangrijk ze was, niet alleen door haar boeken (zoals Our Sister Killjoy en Changes), maar ook door haar rol als moeder van de moderne Afrikaanse letterkunde, een van de eerste militante feministen en vraagbaak voor beginnende schrijvers. 

Hieronder een kleine selectie van stukken die ons het meest opvielen.

Chimamanda Adichie

She wrote brilliant and insightful books. She was deeply wise. She had integrity. Her heart was large and kind. A great great great writer is gone. Rest well, Aunty Ama. And thank you. 

Uwem Akpan

Dear Prof. Ama Ata Aidoo, rest in perfect peace! I knew a girl in my childhood who nicknamed herself after you. Though we didn’t always understand the full impact of your works then, this was a girl nobody could push around. She was nice and she was smart. Nobody could mess with her. Though girls weren’t allowed to play soccer then, she would sneak out in the moonlight to play night soccer with us…I was fortunate to have read your works.

Ayesha Harruna Attah

When I first read Anowa (Aidoo's first play - ed), I was in primary school. Its eponymous heroine was the first free-spirited Ghanaian woman I’d encountered in a book. Your words, Auntie Ama, made me want to live as rebelliously as Anowa; they made me want to write. They would inspire the way I would come to write about women. When I met you in person, years later, I was struck by your warmth, by your fierceness, by your generosity. (..)

Panashe Chigumadzi

From across the Atlantic, Sister Nina Simone peers over 300 years of separation and asks, 'Who knows where the time goes?'

You step across the Ocean to answer your sister, 'Time by itself means nothing, no matter how fast it moves, unless we give it something to carry for us.'

You, before your time, birthed Anowa.

You, ahead of your time, are Our Original Sister Killjoy.

You, with your times, are haunted by the Ghost of the Middle Passage.

You give generations before, after, and with you, so much to carry in politics, prose, poetry, plays, and most importantly, in timeless spirit. (..)

Nuruddin Farah

I loved Ama Ata Aidoo as a person and I adored her as a writer; I made sure that I visited her every time I happened to be in Ghana. I know few African authors whose work is as compelling, challenging and enjoyable as Ama Ata Aidoo’s. She was unique as a person and was also special in the way she approached her powerful, often humorous writing. I will miss her, and most of all, will miss her inimitable style of writing and her great sense of humour.

Helon Habila

She was one of a kind. She made a path for so many younger African writers, especially women. Her work will live after her. She will be missed.

Jennifer Nansubuga Makumbi

Thank you for literature, for trailblazing, for calling out neocolonialism, for being unapologetically feminist but most of all, for sharing your wisdom as a literary elder. We are because you were. Safari njema.

Sihle-Isipho Nontshokweni

*Death doth not dull light*

Sweet _sister killjoy_
Wisest Daughter of the soil
Skin the sweet scent of cocoa and yam
Sharp lines on your cheeks,
ready to write scripts and
_Angry letters in January_
Your love as fresh as palm wine at the rise of dawn
Bravery the size of big buffalos
Gallant and gail, wise and warm,
Death doth not dull your radiant light

(..)

Yewande Omotoso

It’s hard to know when I first learnt of a writer, a forcefield, named Ama Ata Aidoo. Likely in my home in Ife, as a preteen. It feels as if Changes was handed to me off the press and I read it with equal urgency, consuming the words but also the vast world of poignant meaning Aidoo always managed to stash beneath, within, between and amidst her words. Like magic she did this, so that her wide expanse of work seems even wider for the weight of its influence. (..)

Yvonne Adhiambo Owuor

A great, and giant tree that sheltered many beings has fallen. For her life, her vision, her way-making…gratitude.

Wole Soyinka

A warm hearted being and feisty writer. She fills more than her fair share of over half a century’s creative recall.

 
Deel twee: een oud interview

 
Ik had Ama Ata Aidoo toch eens geïnterviewd voor de Volkskrant? Hoe lang was dat geleden? Zoeken, zoeken, zoeken, steeds verder in de tijd terug. Voor het digitale tijdperk kennelijk. En uiteindelijk vond ik het in de krochten van oude word-bestanden. Het was in 1994, nadat de vertaling van haar belangrijkste roman, Changes: A Love Story uit 1991, was uitgekomen onder de titel Keuzes, een liefdesverhaal bij uitgeverij In de Knipscheer. Vertaald door Helen Henny. 

Het was wel een moment waarop ze kon terugblikken op de roerigste tijd uit haar leven, na een kort ministerschap onder de revolutionaire couppleger Jerry Rawlings. Ik vond het bij teruglezen razend interessant. Hier komt het:

Toen de Ghanese schrijfster Ama Ata Aidoo haar liefdesroman Keuzes had voltooid, schrok ze. 'Ik las het terug en dacht: o jee, het is zó'n soort boek, vrouwenliteratuur. Het zal worden gelezen als een bijdrage aan de discussie over de vraag: kan de Afrikaanse vrouw alles krijgen wat ze wil?'

Ze schreef gauw een woord vooraf: dit boek is 'geen bijdrage aan enig debat, hoe actueel ook.' In Keuzes (Changes) breekt de eigenzinnige Esi met haar echtgenoot en stapt in een huwelijk als tweede vrouw van een man die ze aantrekkelijk vindt. Maar wil de lezer er alstublieft geen moraal in zoeken.

Aidoo: 'Ik vind het arrogant als een schrijver antwoorden pretendeert te geven op grote sociologische vraagstukken. Dat wordt van je verwacht als vrouw of Afrikaan. Maar sinds ik werd geboren heb ik maar één leven geleid en geloof me, ik heb er een chaos van gemaakt. Waaruit moet ik dan de antwoorden destilleren over de seksen, politiek of het huwelijk?'

Ama Ata Aidoo (1942) wordt vaak in één adem genoemd met andere Afrikaanse schrijfsters van vrouwenboeken zoals Buchi Emecheta en Mariama Bâ. Ze vindt het geen stigma. 'Boeken van vrouwen of Afrikanen worden niet voor vol aangezien. Etiketten als vrouwen- of feministische literatuur zijn belachelijk en tragisch, maar ik denk ook dat ze noodzakelijk waren.'

Aidoo schreef toneelstukken, veel korte verhalen, gedichten en een eerdere roman, Our Sister Killjoy (1977). Ze is geroemd om haar grillige stijl, die in Keuzes echter nauwelijks is terug te vinden. 'Ik schreef zoals het in me opkwam en zag mezelf nooit als een experimenteel auteur, zoals ik tot mijn schrik werd omschreven. Ik wilde Keuzes direct vertellen. Zogenaamd experimenteel schrijven wordt zo gauw een truc, een gemakkelijk stijltje.'

Tweede vrouw

Het verhaal van de universitair opgeleide statistica Esi en de geslaagde, charmante zakenman Ali heeft zijn eigen golfslag. De hoofdrolspelers zijn geen schematische figuren, Aidoo begrijpt ook niet alles wat hen drijft. Ali wil zijn zinderende affaire omvormen tot een echt huwelijk en Esi hoopt als tweede vrouw de vrijheid die ze in haar eerste huwelijk zo miste als tweede echtgenote te kunnen behouden. Het wordt een teleurstelling, maar Aidoo heeft daar geen eenduidige verklaring voor.

'Je kunt op twee manieren naar Ali kijken. Toen de figuur Ali gestalte kreeg, was ik ingenomen met zijn eerlijkheid. Hij hecht aan zijn huwelijk met zijn eerste vrouw en aan zijn kinderen en laat daar geen misverstand over bestaan. Waarom huilt Esi dan omdat hij weinig tijd voor haar heeft, zou ik haar willen vragen. Maar je kunt Ali ook zien als een verzamelaar van schatten. De jacht is het spannendst. Zodra alles is geregeld, is de lol eraf. Dat is heel menselijk, mannelijk in ieder geval.'

Het Westen kijkt eenzijdig naar polygamie 

Het is een prikkelende gedachte dat een tweede vrouw in een polygaam huwelijk, dat onder moderne vrouwen toch vooral als onderdrukkende traditie wordt gezien, wel vrijheid voor een carrière heeft. Aidoo vindt dat er in het Westen eenzijdig naar de polygamie wordt gekeken. Het gaf vrouwen vroeger juist een zekere zelfstandigheid.

Aidoo: 'Polygamie werkt vanuit de vooronderstelling dat de vrouw niet verliefd wordt.' Dat is wat Esi's grootmoeder haar voorhield. Aidoo, ironisch: 'Maar zelfs in Afrika worden vrouwen verliefd. Dan wordt alles belachelijk, een rotzooi, dan wordt iedereen gekwetst, de vrouw bovenal. Ik wil polygamie ook niet romantiseren. Een moderne variant van polygamie is niet mogelijk, denk ik. Maar werkt het monogame huwelijk wel in de steden? Ik weet het niet. Mij hoor je niet zeggen wat beter is.'

In het woord vooraf verontschuldigt ze zich dat ze een liefdesroman heeft geschreven, hoewel ze ooit in een vraaggesprek zei dat er in Afrika belangrijker onderwerpen waren. De vraag welke dat dan zijn, brengt haar in verwarring. Toen ze die uitspraak deed, lang geleden, dacht ze aan de armoede, het gebrek aan onderwijs, het geweld, de dictaturen. Maar het klinkt nu zo hoogdravend.

Minister

Een dramatische ervaring als minister van Onderwijs in de eerste revolutionaire Ghanese regering van Jerry Rawlings heeft haar voorzichtig gemaakt. Rawlings greep in 1980 de macht. 'Het was opwindend, er gebeurde iets wonderbaarlijks in die tijd. Het komt zo zelden voor in een mensenleven dat je kunt denken - ook al is het nog zo naïef - dat je een nieuwe wereld kunt scheppen.'

Aidoo maakte naam als een radicale politica, een spraakmakende figuur van 'ultra-links' in de eerste regering van Rawlings. Ze wilde een nieuwe wind laten waaien door het onderwijs. Ze hield het achttien maanden vol. Toen hoorde ze op de radio dat Rawlings een nieuwe minister van Onderwijs had benoemd, zonder haar te ontslaan. Haar naaste medewerkers vlogen er wel uit. 'Het was een hardhandig ontwaken.'

De militaire president had het Internationaal Monetair Fonds (IMF) omarmd. Weg waren de revolutionaire idealen. Het IMF eiste bezuinigingen, in de eerste plaats op onderwijs. Nadat Aidoo uit de regering was gestapt, werd het leven voor haar ondragelijk in Ghana. 'Mijn dochter Kinna werd gepest door de leraren en de leerlingen. Ik moest haar het land uitbrengen.'

Ze vestigden zich in Harare, de hoofdstad van Zimbabwe dat net twee jaar onafhankelijk was. Aidoo geeft momenteel tijdelijk les in de Verenigde Staten, waar Kinna op de universiteit zit. Ze keert alleen af en toe terug naar haar land voor een kort familiebezoek.

Het lijkt prachtig materiaal voor een roman. Aidoo: 'Ik heb het geprobeerd. Maar ik ben nog niet over het trauma heen. Ik heb nog zoveel spijt dat we werden gestopt. Er aan terugdenken is zeer pijnlijk. Het is een heel kwetsbaar onderdeel van mijn persoon. Ik kan het nog niet in fictie gieten. Maar ik hoop het boek ooit te schrijven.'

Deel drie: Our Sister Killjoy

 
Our Sister Killjoy is haar debuutroman. Het was verschenen in 1977 bij de educatieve tak van uitgeverij Longmans, die probeerde te concurreren met de veel uitgebreidere African Writers Series van Heinemann Educational Books. Ik heb het net herlezen na zo'n 45 jaar en ik ben enorm verrast.

Een heerlijk boek met de frisse stem van een jonge Ghanese studente met uitgesproken meningen en een scherpe visie op de Europeanen. Ze is keer op keer verbijsterd over die rare, lompe Duitsers met al hun vieze eten en onbeholpen gewoonten. Ze is in Duitsland in het kader van een uitwisselingsprogramma, gangbaar in de jaren zestig en zeventig. Sissy (de roepnaam van de hoofdpersoon, Aidoo's alter ego) neemt deel aan een werkkamp voor jongeren, in haar ogen zinloze arbeid voor een of ander goed doel. 

Haar vernietigende kritiek spreekt mij erg aan, want ik ging voor het eerst naar Kenia voor zulke werkkampen, waarbij jongeren uit Kenia en een paar Europese landen meehielpen bij het bouwen van simpele schooltjes door de inwoners van een dorp. En twee Kenianen kwamen dan met subsidie meedoen aan kampen in Nederland. Ik herinner me de verbijstering bij een van hen toen hij een fietspad van asfalt moest afbreken, omdat een schelpenpad beter bij het natuurgebied paste. Daarover had Sissy zeker snedige opmerkingen kunnen maken. Sociaal gezien waren die kampen trouwens geweldig.

In het eerste deel van de korte roman schetst Aidoo een ontluisterend maar ook inlevend beeld van een Duitse huisvrouw. Die klampt zich vast aan de zwarte jonge gaste in haar woonplaats. Vrijwel dagelijks troont ze Sissy mee naar haar huis en kind, pas op het laatst wordt ze handtastelijk. Maar het is haar verlangen naar een ander leven en de jaloezie op de kosmopolitische Ghanese vrouw die Aidoo sterk oproept. 

En dan vertrekt Sissy plotseling. Het volgende deel speelt in Groot-Brittannië. Die wereld en vooral de rol die bezoekende studenten en immigranten uit het Imperium erin spelen krijgt van Aidoo een al even sarcastische behandeling. Dit keer in de vorm van een brief van Sissy aan haar minnaar die haar heeft verlaten omdat hij niet tegen haar recalcitrante, militant anti-racistische houding kon. Een meeslepende tekst, en nog grappig ook. Na de Duitsers houdt Aidoo de Britten een lachspiegel voor.

Aidoo speelt met modernistische vormen. In het begin staat er soms maar één woord op pagina, later zijn stukken gedachten vormgegeven als poëzie. In Changes doet ze dit niet meer, op een klein stukje toneeldialoog na. Het opvallendst vond ik hoe actueel de ervaringen van Sissie lijken, in deze tijd waarin er zoveel meer studenten uit Afrikaanse landen naar Europese universiteiten komen.

Deel vier: meer lezen over haar leven en van haar werk

 
Dat brengt me bij haar levensloop. Een goed overzicht van haar leven en werk vond ik bij Open Country Mag, een necrologie geschreven door Paula Willie-Okafor. 

Voor de eerste roman had ze vanaf 1964 theaterstukken, poëzie en korte verhalen geschreven, dat bleef ze haar hele leven doen. Daarnaast publiceerde ze recensies en essays, en ook nog verhalen voor kinderen. Een groot deel van haar leven bracht ze door op universiteiten, in Ghana, Zimbabwe, de Verenigde Staten, Zuid-Afrika. Een roman na Changes is er nooit gekomen. Het schrijven van korte verhalen bleek haar grootste kracht. Ze publiceerde na Changes wel enkele verhalenbundels, The Girl Who Can (1996) en Diplomatic Pounds (2012).

Wie diep in het fenomeen Aidoo wil duiken, kan terecht bij een dikke bundel uit 2012: Essays in honour of Ama Ata Aidoo at 70, uitgebracht door uitgeverij Ayebia in Londen. Hierin staan de meest uiteenlopende stukken, van korte eerbetonen en liefdesverklaring tot tamelijk doorwrochte essays over aspecten van haar werk. Bijdragen van onder velen: , Margaret Busby (uitgever), Maryse Condé (schrijfster uit Guadeloupe van het beroemde epos Ségou) en Ngugi wa Thiong'o (schrijver uit Kenia en een van de nestors van de Afrikaanse letterkunde).

Tot slot: ze stelde een heerlijke bundel samen: African Love Stories (2006). Hoewel je daarin moet zoeken naar romantiek en zwijmelen wel kunt vergeten. Maar er staan pakkende verhalen in van (inmiddels vaak beroemd geworden) vrouwelijke auteurs als Chimamanda Ngozi Adichie, Sefi Atta, Helen Oyeyemi en Chika Unigwe. Ama Ata Aidoo schreef een humoristisch voorwoord, waarin ze en passant een fataal liefdesverhaal uit de vertelcultuur opdient, 'Achire's Heart'. Dat begint zo: 'Once upon a time, in a village in south central Ghana, there lived a beautiful ... no, she was not a girl ... and definitely not a virgin, since she was already the mother of about seven children. Yes .. and no, she was not that old. So we shall describe her as a woman of a certain age. But she was still very, very pretty.' 

Aan de Europese traditie en criteria heb je niet veel als je zoekt naar liefdesverhalen in Afrika, houdt Aidoo ons voor. Maar: 'It is indisputable that, apart from what nature endows humans and occasionally visits on us in the form of disasters and destruction, love is at the bottom of nearly all earthly happenings: great achievements, as well as mischief, murder and mayhem.'