De Ethiopische keizer Haile Selassie is naar Engeland gevlucht voor het Italiaanse invasieleger, maar opeens staat hij daar, in vol ornaat, te paard, met twee vrouwelijke lijfwachten naast zich, op een heuvel, waar hij het komende slagveld kan overzien. De Italiaanse commandant die een schrikbewind voert in een vallei in het noorden van Ethiopië, eind jaren dertig, voelt dat er nu iets is veranderd. Dit keer zullen de slecht bewapende guerrillastrijders van de keizer geen gemakkelijke prooien voor hem zijn.
Aan deze scène dankt The Shadow King van Maaza Mengiste, die op de short list voor de Britse Booker Prize staat, zijn titel. De schaduwkoning is een eenvoudige boer, met een gestalte die lijkt op die van Haile Selassie. Maar in wezen gaat de roman over de twee vrouwen naast hem, Aster en Hirut. Eigenlijk zijn zij de schaduwkoningen, en de andere Ethiopische strijders die doorvochten, nadat de keizer hem was gesmeerd. Die hun eer en die van hun volk hoog hielden.
Mussolini
Mengiste plaatst haar roman in een historische achtergrond: Mussolini’s onderwerping van het onafhankelijke keizerrijk in Afrika van 1935 tot 1941. Revanche voor de eerste mislukte poging van de Italianen veertig jaar eerder, een diepe vernedering. Het fascistische Italië wilde de wereld laten zien dat het macho was geworden en ook koloniale oorlogen kon winnen. Al ging dat niet zo snel als de bedoeling was en werd de invasie berucht door het gebruik van mosterdgas en andere chemische wapens. Mengiste brengt zo’n ‘luchtaanval’ op de burgerbevolking gruwelijk tot leven.
In het fictieve verhaal wordt Mussolini’s superioriteitswaan vertolkt door de Italiaanse kolonel Fucelli, die een gevangenis heeft laten bouwen op een strategische plek ten noorden van de antieke stad Gondar. Verstopt in de bergen in de buurt wacht een verslagen Ethiopische legereenheid onder leiding van commandant Kidane op een bevel tot verrassingsaanvallen.
Gruweldaden
The Shadow King is een boek vol wreedheid. Schurken zowel als helden maken zich eraan schuldig. Mengiste excelleert in beschrijvingen van schokkende gruweldaden. Minutieus beschrijft ze hoe een jongen zijn trots probeert te behouden voor hij wordt opgehangen door Fucelli. Hoe de Italiaanse soldaten en hun Eritrese huurlingen, askari’s, tientallen gevangenen over een rotspunt duwen, waarna ze te pletter vallen. De bewonderde Ethiopische held Kidane verkracht Hirut, een kind nog, op onbarmhartige wijze, al is hij beschermheer van het weesje. Eerder in het boek beschrijft Mengiste al hoe het kindbruidje Aster de hardhandige en liefdeloze ontmaagding door diezelfde Kidane ondergaat.
Aster mishandelt op haar beurt Hirut, als die in haar huishouden is komen wonen als dienstmeisje. Het is het naarste, pijnlijkste en ook het aangrijpendste tafereel in de roman. Mengiste geeft de woede en de drift van de verwaarloosde meesteres Aster weer en tegelijkertijd de gedachten van Hirut in haar poging de pijn en de vernedering dragelijk te houden. Er was voor vrouwen vaak weinig romantisch aan de tradities in het oude keizerrijk Ethiopië. En al te vaak leidt wreedheid tot nieuwe wreedheid van het ene slachtoffer jegens het andere.
Fotograaf
De tweede echte hoofdpersoon in The Shadow King naast Hirut is de zachtaardige Italiaanse soldaat en fotograaf Ettore Navarra. Ook hij doet zeer wrede dingen, al is het onder dwang, uit lafheid. Hij moet alle moordpartijen op foto vastleggen van de kolonel. Mengiste last korte episoden in, waarin ze zo’n foto beschrijft.
Het lijkt of Ettore zo wat afstand kan houden van de daadwerkelijke misdaden, maar hoe weerzinwekkend het effect van zijn werk is, blijkt als hij de gevangen genomen Aster en Hirut moet fotograferen. Vervuild, half naakt, achter prikkeldraad en in een smerige cel: de vernedering is enorm. Fucelli laat van de navrantste platen ansichtkaarten maken, voor de soldaten en voor thuis in Italië. Die belanden ook in het kamp van Kidane. Een moderne vorm van belediging en ontmenselijking.
Ettore probeert vergeefs contact te maken met de gevangen Hirut. Hij blijkt ook een slachtoffer: zijn vader is Joods, gevlucht uit het Russische rijk voor pogroms. Dat leest Ettore in de enige brief die hij van zijn vader uit Italië krijgt. Nu laat Mussolini Joden oppakken op aandringen van zijn Duitse grote broer Hitler, en de Joodse soldaten in het koloniale leger moeten zich melden voor repatriëring.
Hij verstopt een trommel met brieven en foto’s in de grond en smeekt Hirut zich er zo mogelijk over te ontfermen. Het boek begint en eindigt met een korte episode in 1974 als Hirut naar de hoofdstad Addis Abeba komt met de trommel om Ettore, die ze jaren heeft ontweken, te ontmoeten.
Contact weigeren
Mengiste is meedogenloos naar haar personage Ettore. Fucelli dwingt hem een lijfstraf uit te voeren: een afranseling van de leider van de askari’s. Mengiste beschrijft meesterlijk hoe Ettore dat doet, hoe hij zijn weerzin wegdenkt. Maar het ergst voor hem is dat de mishandelde en vernederde Hirut stug weigert contact aan te gaan met deze vijand. Het gaat niet om hem in dit verhaal, maar om haar.
De Ethiopische vrouwen zijn de volwaardige personages in The Shadow King. Afgezien van Ettore blijven de mannelijke personages met opzet vlak. Kidane blijft ongrijpbaar. Keizer Haile Selassie krijgt zijn eigen korte passages, waarin hij steeds weer naar Verdi’s Aïda luistert, met het verhaal van de Egyptische legerleider die verliefd is op de Ethiopische slavin van de prinses die hem begeert. Dit is een knipoog van Mengiste naar het vergelijkbare driehoeksverhaal van Kidane, Aster en Hirut.
De twee vrouwen nemen het heft in handen. Aster mobiliseert een legertje strijdsters, die niet alleen achter de troepen aan willen om te koken en gewonden te verzorgen. Ze zwepen het verzet op. Dit biedt een uitweg uit de vrouwenlevens vol onderdrukking en wreedheid.
Dit artikel verscheen voor het eerst in de Volkskrant en is hier te vinden.
