Schrijver Adriaan van Dis heeft in Nederland waarschijnlijk de meeste titels van de African Writers Series gelezen. Hij vertelde over zijn tocht langs schrijvers in Afrika begin jaren zeventig. Bart Luirink doet kort verslag van onze bijeenkomst op 8 februari en haalt vervolgens zijn eigen herinneringen op aan een boek van Robert Serumaga.
Bij herlezing van Things Fall Apart in de aanloop naar de derde ZAM Boekenclub, op donderdag 8 februari 2024, viel Adriaan van Dis iets op dat hem decennia geleden ontgaan was: de hoofdpersoon Okonkwo slaat zijn vrouw veelvuldig. Las hij het boek destijds als een meeslepende aanklacht tegen de door het kolonialisme aangerichte ontwrichting, nu herkende hij ook een waarschuwing om sommige conventies van het prekoloniale Afrika niet op te hemelen. 'Wilden we destijds iets mooiers zien dan wat ons werd voorgehouden?', vroeg Van Dis zich af.
Chinua Achebe’s literaire meesterwerk verscheen als eerste titel in Heinemann’s legendarische African Writers Series, het onderwerp van deze drukbezochte ZAM Boekenclubeditie. Er volgden er nog 358 tot de serie in 2003 ophield te bestaan. Voor een hervatting van de serie gingen bij deze boekenclub de handen niet op elkaar. Aanwezigen verheugden zich erover dat de opname van (oorspronkelijk) Afrikaanse auteurs in het aanbod van gevestigde uitgeverijen vandaag de dag allang geen uitzondering meer is. Van Dis herinnerde eraan dat de Nigeriaanse schrijver Wole Soyinka destijds geen vriend was van de serie (al stemde hij toe in publicatie van een van zijn boeken). 'Wat moet ik in zo’n apart Afrikahokje?', aldus de schrijver, vrij vertaald.
Verschillende deelnemers aan het gesprek, onder wie oud-Bijlmerparkdirecteur Ernestine Comvalius, Afrobieb-oprichter Kibret Mekkonen, Boekenclub-medeoprichter Wim Bossema en anderen spraken in vervoering over titels die zij ooit lazen of net weer herlazen.
Robert Serumaga: The Return of the Shadows
Ikzelf dook opnieuw in Robert Serumaga’s The Return of the Shadows. Ik trof het boek van de Oegandese schrijver ooit in de ramsj in Johannesburg en het trok mijn aandacht omdat ik kort ervoor – het moet ergens in 2008 geweest zijn – in Nairobi zijn zoon Kalundi was tegengekomen. Hij las voor uit eigen werk in een rumoerige boekwinkel in het hart van de stad. De flarden tekst die ik opving raakten mij diep. Na afloop vroeg ik of Kalundi mij de gehele tekst kon mailen. Die stelde niet teleur. In ‘Een aanhoudend drama’, gepubliceerd in ZAM, december 2008, vraagt de auteur zich af: 'Wat is er toch gebeurd met het artistieke keurkorps dat ooit de Oegandese dictators belasterde zonder dat die daar erg in hadden?' Vader Robert was een van de leden van dat keurkorps.
In het theater waarvan zijn vader ooit directeur was – Serumaga stierf onder nooit opgehelderde omstandigheden in ballingschap in 1980 – gaat de zoon op zoek naar materiaal dat aan zijn vader herinnert. Op zolder vindt hij teksten van toneelstukken, opgevoerd tijdens het regime van Idi Amin en opgevoerd in aanwezigheid van leden van de geheime dienst van de dictator. Op het oog zien zij abstract drama vol fysieke beweging en dans. Pas na jaren drongen de ondertonen en de impliciete aanklachten tegen de repressie tot hen door. 'Ritual and ryme represented the climate of violence and death', citeert zijn zoon hem in zijn essay. Toen men dat doorhad was het exit Serumaga.
Welgesteld politiek dier
The Return of the Shadows (1970) vertelt het verhaal van Joe Musizi, een welgesteld politiek dier, die samen met zijn houseboy Simon op de vlucht slaat na de zoveelste staatsgreep. Vergeven van de angst voor de sprekende schaduwen uit zijn verleden, die hem herinneren aan eerdere twijfelachtige politieke affiliaties, gaat Musizi op weg naar zijn moeder. Daar aangekomen blijkt de vrouw verkracht en zijn twee van haar kinderen vermoord. Musizi wil de begrafenis niet afwachten en keert terug naar de stad, om wraak te nemen. Uiteindelijk bedenkt hij zich.
Het is een met veel metaforen, humor en omwegen opgeschreven vertelling. Het venijn zit ook in dit verhaal in de ondertonen. Al is de ‘boodschap’ – ik doe Serumaga onrecht door hem dit begrip toe te dichten – even onmiskenbaar als bitter: de postkolonie heeft machtswellustelingen en graaiers aan de macht gebracht.
Zo bevat dit boek, en nog talloze andere titels in de African Writers Series, het onverbloemde commentaar op ontsporing, een commentaar dat veel brave lezers van de serie destijds vaak ontging. Want in de tijd voor het kolonialisme was Afrika een paradijs en erna de hemel op aarde. Waarom luisterden we destijds niet met meer aandacht naar schrijvers als Chinua Achebe, Bessie Head, Ayi Kwei Arma, Robert Serumaga, Buchi Emecheta, Ngũgĩ wa Thiong'o, Dambudzo Marechera?
Bart Luirink is journalist en voormalig directeur van ZAM Magazine.
